Լիտվացի պատմաբանի հոդվածը Խոջալուի մասին․ «Ինչո՞ւ անվանել այն ցեղասպանություն, եթե իրականում տեղի չի ունեցել»
Լիտվական հեղինակավոր bernardinai.lt լրատվական կայքում լույս է տեսել հայտնի լիտվացի պատմաբան Ալգիս Կասպերավիչյուսի հոդվածը հայերեն և անգլերեն լեզուներով, որտեղ հեղինակը հակադարձում է Ադրբեջանի կողմից այսպես կոչված «Խոջալուի ցեղասպանության» վերաբերյալ կեղծ պնդումներին, անդրադարձ կատարում Ադրբեջանում հայերի դեմ իրականացված ցեղասպան քաղաքականությանը, Լիտվայում և այլ երկրներում ադրբեջանական լոբբիստական գործունեությանը։
Հոդվածում մասնավորապես նշվում է․
«Վերջերս՝ 2019թ. փետրվարի 25-ին, Իրմա Ազուոլեն (հավանաբար կեղծանուն է) «Անհավատալին: Ցեղասպանություն ժամանակակից աշխարհում» խորագրով հոդված է հրապարակել, որի վերնագիրը կատարելապես արտացոլում է իրականությունը: Ցեղասպանություններ դեռևս տեղի են ունենում աֆրիկյան պետություններում՝ Ռուանդա, Կոնգոյի դեմոկրատական հանրապետություն (պետության պաշտոնական անվանումն է), Սուդանում, և նաև Մերձավոր Արևելքում՝ Իրաք և Սիրիա, որտեղ այսպես կոչված ԻԼԻՊ-ը և այլ իսլամական ծայրահեղական խմբավորումներ զանգվածաբար սպանել են բնիկ քրիստոնյաների, եզդիների և շիա մուսուլմանների: Մերձավոր արևելքի քրիստոնյաները, որոնց նախնիներն առաջինն էին, որ ընդունեցին Հիսուս Քրիստոսի ուսմունքները, նույնպես նահատակներ դարձան: Առաջին ցեղասպանությունը վերապրելուց հարյուր տարի անց նրանք մեկ այլ ցեղասպանության ենթարկվեցին: 20-րդ դարի սկզբին` 1915-1923 թթ., Թուրքիայի իշխանությունները Փոքր Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում քրիստոնյաների դեմ կոտորածներ իրականացրին:
Վերջինում կոտորածներն այդքան զանգվածային չէին, ինչքան Փոքր Ասիայում: Լեհ պատմաբան և փիլիսոփա Ֆելիքս Կոնեչնին, ով նաև 20-րդ դարի սկզբում Վիլնյուսի համալսարանի պրոֆեսոր է եղել, իր «Բյուզանդական քաղաքակրթությունը գրքում» հետևյալն է գրել.
«Փոքր Ասիայում (ներկայիս Թուրքիայում) 9 միլիոն մուսուլմաններ և 3 միլիոն քրիստոնյաներ են ապրել: Տասը տարի անց քրիստոնյաները գրեթե վերացել են: 1923թ-ին մեծ տերությունները Փոքր Ասիան ճանաչեցին իբրև Օսմանյան կայսրության օրինական տարածք»:
Մեծ տերությունների լուռ համաձայնությամբ և աջակցությամբ քրիստոնեականությունը գրեթե ոչնչացվեց: Այնուամենայնիվ, քրիստոնյա փոքրամասնությունները մնացին արաբական երկրներում՝ Լիբանանում, Իրաքում և Սիրիայում: Վերջին երկուսում նրանք մինչ օրս սարսափելի ցեղասպանության են ենթարկվում: 19-րդ դարի մի մոռացված մտածող մի անգամ ասել է, որ պատմությունը կրկնվելու սովորություն ունի: Եթե դա տեղի է ունենում առաջին անգամ՝ դա ողբերգություն է, և ֆարս՝ եթե կրկնվում է: Ցավոք, Մերձավոր արևելքի քրիստոնյաների համար երկրորդ անգամը նույնպես ողբերգություն էր: Հոդվածում Ի. Ազուոլեն Խոջալու գյուղում տեղի ունեցած ողբերգալի իրադարձությունները «ցեղասպանություն» է անվանում, որը կատարվել է Լեռային Ղարաբաղում տեղացի հայերի և ադրբեջանական ուժերի միջև պատերազմի ընթացքում: 1992թ-ի փետրվարի 26-ին Լեռնային Ղարաբաղի ուժերը Խոջալուի մոտ ռազմական օպերացիա սկսեցին, որտեղ, ըստ Ի․ Ազուոլեի, 940 ք/կմ-ի վրա բնակվում էին 7000 մուսուլմաններ՝ մեծամասամբ ադրբեջանցիներ: Անհնար է, որ գյուղը նման հսկայական տարածք ունենա, բայց դա հավանաբար տպագրական սխալ է: Հայերի հարձակման հիմնական նպատակը ադրբեջանական հրետանու կրակակետերը լռեցնելն էր, որն այդ ժամանակ արդեն կրակի տակ էր պահում Ստեփանակերտը և շրջակա օդանավակայանը և թույլ չէր տալիս օգտագործել այն: Հարձակումից հետո, որն ավարտվեց Խոջալուի գրավմամբ, շատ քաղաքացիների՝ ներառյալ կանանց և երեխաների, գյուղից 12 կմ հեռավորության վրա սպանված են գտնում, իսկ մահացած մարմինները խեղված էին: Նախքան Խոջալուի հարձակումը, հայկական զինվորական հրամանատարությունը հայտարարում է, որ քաղաքացիների անարգել տեղաշարժն ապահովելու համար բացվել է մարդասիրական միջանցք:
Ցավոք, այս կոչերն անտեսվեցին կամ պարզապես չլսվելու տրվեցին, քանզի Ադրբեջանի իշխանությունները ոչ մի տարհանում չկազմակերպեցին: Միանգամից պարզ չէ, թե այդ որոշումը միտումնավոր է կայացվել, թե ոչ: Այնուամենայնիվ, Խոջալուի հարձակման ընթացքում շատ քաղաքացիական անձիք են սպանվել, մարդիկ հուսահատության մեջ փորձել են փախչել ոչ միայն մարդասիրական միջանցքով, այլ նաև սարերով: Այսպիսով, մարդիկ զոհվել են ոչ միայն հայկական զինված ուժերի կրակից, ովքեր սկսել են կրակել չճանաչելով իրենց մոտեցողներին, այլ նաև խիստ բնակլիմայական պայմաններից: Այնուամենայնիվ, փախստականներից շատերը հասել են Ադրբեջանի կողմից վերահսկվող տարածք: Հոդվածն անդրադարձ է կատարում խեղված մարմինները, որոնք ցուցադրվել են օտարերկրյա լրագրողներին Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում, որը հարցեր է առաջացնում: Եթե հայերի կողմից վիրավորված մարդիկ հասել են Ադրբեջանի կողմից վերահսկվող տարածք և մահացել են այնտեղ, ապա անհնար է, որ հայերը խեղած լինեն նրանց մարմինները: Պատերազմի ժամանակ մահացած կամ վիրավորված քաղաքացիական անձիք երբեք չեն համարվել ցեղասպանության զոհ, չնայած՝ հոդվածի հեղինակը հակառակն է պնդում: Նա առանց քննադատության միանշանակ սատարում է Ադրբեջանի կառավարության պաշտոնական տեսակետը, որը ստեղծել է «Խոջալուի ցեղասպանության» առասպելը, որպեսզի շեղի աշխարհի ուշադրությունը ադրբեջանցիների կողմից հայերի նկատմամբ իրականացված կոտորածներից և բռնագաղթից:
Հայերն, ովքեր դարեր շարունակ ապրել են Ադրբեջանում, դարձան փախստականներ. բացառություն դարձան միայն գազանաբար սպանվածները: Դա դարձավ 1988-1991թթ Ադրբեջանում հայերի դեմ իրականացված կոտորածների և վայրագությունների հետևանքը: Հայերի դեմ առաջին կոտորածը տեղի ունեցավ 1988 թ. փետրվարի 27-29 Սովետական Ադրբեջանի Սումգայիթ քաղաքում, որը մայրաքաղաք Բաքվից 25 կմ հեռավորության վրա էր: Կոտորածը պատասխանն էր հայերով բնակեցված Լեռնային Ղարաբաղի մարզային խորհրդի պատգամավորների խնդրանքին՝ Լեռնային Ղարաբաղը Հայկական ՍՍՀ-ին միացնելու: Լեռնային Ղարաբաղի հայությունը երկար ժամանակ է, ինչ պայքարում էր Սովետական Հայաստանին միանալու համար և հուսով էր, որ «Գլասնոստ»ը, և «Պերեստրոյկա»-ն վերջապես կընձեռեն այդ հնարավորությունը: Ի վերջո, դա Սովետական միությունում ընդունված պրակտիկա էր, և Նիկիտա Խրուշչյովի որոշումը Ղրիմը Ուկրաինային հանձնելու միակ դեպքը չէր:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Լատվիայի և Էստոնիայի որոշ տարածքներ, որոնք գրեթե ամբողջապես բնակեցված էին ռուսներով, նույնպես ներառվեցին Ռուսաստանի կազմի մեջ: Բնականաբար, ԽՍՀՄ-ի ժողովրդավարացման պայմաններում Լեռնային Ղարաբաղի միակցումը չէր կարող մի օրում տեղի ունենալ Մոսկվայի որոշմամբ, այլ միայն բանակցությունների և շահերի փոխադարձ համակարգման միջոցով: Այնուամենայնիվ, Ադրբեջանի իշխանությունները չէին էլ ուզում անգամ լսել այդ մասին:
Ադրբեջանի այսպես կոչված «Ժողովրդական ճակատը» հատկապես կատաղի դեմ դուրս եկավ հայերի դեմ: Նրա արտաքուստ նմանությունը Էստոնիայի Ժողովրդական ճակատին կամ Լիտվայի Սայուդիսին չմոլորեցրեց մեր այն ժամանակվա ղեկավարներին: Արվիդաս Յուոզայտիսը նկատեց, որ անհնար է համեմատել Էստոնիան Ադրբեջանի հետ: Առաջինը Ֆինլանդիայի նման է, մինչ երկրորդը` Աֆղանստանի: Սումգայիթի կոտորածից հետո, ինչը լայնորեն քննարկվեց Արևմտյան մամուլում, հայերը շարունակաբար սպանվում և հետապնդվում էին Ադրբեջանում: 1990թ-ի հունվարին վայրագությունները Բաքվում հասան իրենց գագաթնակետին: Միայն վայրագությունների վերջում սովետական բանակը մտավ Բաքու և հնարավորություն տվեց հայերին փախչել Կասպից ծովով: Նրանց ունեցվածքը ամբողջովին գողացվել և ոչնչացվել էր:
Սկսած 1990թ Բաքուն, ինչպես նաև ամբողջ Ադրբեջանը, «ազատվեց հայերից»: Հայերն իրենք շատ են գրել Բաքվի ողբերգության մասին, սակայն այստեղ կներկայացվի չեզոք աղբյուրի մեկ այլ ապացույց, որը բացահայտում է խնդրի էությունը տարբեր տեսանկյուններից: Էդուարդ Տոպոլը՝ ռուս-հրեա գրող, ով ծնվել և մեծացել է Բաքվում, և սկսած 1978թ ապրում է Միացյալ Նահանգներում, Բորիս Աբրամովիչ Բերեզովսկուն ուղղված իր հոդվածներից մեկում կոչ է անում նրան հոգ տանել Ռուսաստանի աղքատ մարդկանց նկատմամբ և տալիս է նրան մի օրինակ, թե ինչպես են լավ արարքները վարձատրվում:
Այս պատմությունը տեղի է ունեցել իր երիտասարդ և հարուստ ընկերոջ հետ, ով միշտ օգնել է աղքատներին: Վերակազմավորումը նրա համար ավելի մեծ հնարավորություններ է բացել: Նրա նշանածը նույնպես հարուստ հայ է եղել, բայց 1990թ հունվարին Բաքվի նրա տունը ավերվել և մասնակի այրվել է: Տոպոլի ընկերը հնարավորություն է ունեցել Բաքուն անարգել լքելու, բայց նրա նշանածը ցանկացել է տեսնել իր տունը մի վերջին անգամ: Նրանք քայլում էին այգով, որտեղ նրանք գտան դեսուդեն նետված մի քանի ընտանեկան լուսանկարներ և հանկարծ հայտնվեցին ադրբեջանցիները՝ զինված մետաղյա խողովակներով, կացիններով և այլ մահաբեր գործիքներով: Երբ ադրբեջանցիները նկատեցին նրան, նրանք անմիջապես եկան նրան սպանելու: Է․ Տոպոլի ընկերը հրազեն ուներ, բայց դա հազիվ թե կարողանար փրկել նրանց կյանքը: Հանկարծ ամբոխի կողմից հնչեցվող «Մահ հայերին» կոչն ընդհատվեց մի տարեց մարդու կողմից:
«Կանգնե՛ք, չե՞ք ճանաչում նրան: Նա երբեք չի հրաժարվել մեզ՝ աղքատներիս օգնելուց, երբ դրա կարիքը եղել է: Հանգի՛ստ թողեք նրանց»:
Երբ ամբոխը ցրվեց, նրանք երկուսը դուրս եկան փողոց և միանգամից ուղևորվեցին օդանավակայան: Պատմությունը թվում է, թե շատ ռոմանտիկ է, բայց այն արտացոլում է այն կոտորածներն ու վայրագությունները, որի միջոցով անցել են Բաքվի հայերը: Պետք է միայն նկատել, որ սպանված հայերը համեմատաբար այդքան շատ չէին, ի սկզբանե նրանք ուզում էին հետապնդել նրանց և ստիպել, որպեսզի լքեն Ադրբեջանը: Վերջինիս կառավարությունը, պարտվելով Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմում, մինչ օրս վրեժի ծարավ է: Հատկապես, երբ Ալիևները՝ Հեյդար Ալիևը, և ավելի ուշ իր որդի Իլհամը եկան իշխանության, Հայաստանի հետ հակամարտության կեղծված պատկերն անմիջապես տարածվեց լավ ֆինանսավորվող ադրբեջանական լոբբիով: Սա այն է, ինչ Ադրբեջանի բոլոր դեսպանությունները, այդ թվում՝ Լիտվայում, անում են:
Իհարկե, Ադրբեջանի դիվանագիտական գործունեությունն օրենքի շրջանակներում է, ինչպես նաև նրանց լոբբիստների ջանքերը՝ ազդելու Լիտվայի հասարակական կարծիքի վրա: Այնուամենայնիվ, կարդալով ադրբեջանական տեսակետը, որը փոխանցվում է այդ լոբբիստների կողմից, կարելի է նկատել և՜ ցեղասպանությունը ժխտող փաստարկների պրիմիտիվ լինելը և՜ հնարավոր սպասվելիք ցեղասպանությունն արդարացնելը: Առանց ադրբեջանական լոբբիստների բարոյականությունը կասկածի տակ դնելու, այստեղ ես համառոտ ներկայացնում եմ իրենց ամենատարածված փաստարկները:
Առաջինը, նրանք հաճախ նշում են, որ ադրբեջանցիները չորս անգամ ցեղասպանության են ենթարկվել՝ կազմակերպված հայերի կողմից 1905-1906 թթ․, 1918-1920 թթ․, 1947-1952 թթ․, 1988-1994 թթ․: Լիտվայում ադրբեջանական քարոզիչ Իմանտաս Մելիանը 1905-1994թթ Ադրբեջանի ժողովրդի ցեղասպանությունը խորագրով հոդված է հրապարակել «Ցեղասպանություն և դիմադրություն» հանդեսում: Այս հոդվածը հիմնականում կազմված է «Հայկական ահաբեկչական և բանդիտական խմբավորումները հանցագործություններն ընդդեմ մարդկության (XIX-XXI դարերում)» գրքի հիման վրա: Այսպիսով, լոբբիստները հաճախ պնդում են, որ հայերը մարդկության դեմ հանցագործություն են իրականացրել։ Հետևաբար որպեսզի պաշտպանեն իրենց (ադրբեջանցիներին), իրենք պետք է վերացնեն մյուս ազգին (հայերին), իսկ մարդկությունը առնվազն լուռ աջակցի այդ ոչնչացմանը:
Երկրորդ, նրանք պնդում են, որ հայերի ցեղասպանությունը և Թուրքիայում բնակվող այլ քրիստոնյաների զանգվածային ոչնչացումը հորինված է և տարածվում է հայերի կողմից: Նրանք են իրականացրել կոտորածներ թուրքերի դեմ, և այդ պատճառով թուրքական իշխանությունները ստիպված են եղել արտաքսել հայերին, որոնց մի մասն ինչ-որ կերպ սպանվել է: Չնայած աշխարհի շատ պետություններ, ներառյալ Լիտվան, ճանաչում են դա որպես ցեղասպանություն, լրագրող Գինտարաս Վիսոցկասն իր «Սև այգու ողբերգությունը» գրքում, որը հրատարակվել է 2016թ Վիլնյուսում, գրում է․
«Եթե թուրքերը պետք է ներողություն խնդրեն հայերից, ապա հայերն անպայման պետք է ներողություն խնդրեն թուրքերից, քանի որ մոտ մեկ միլիոն հայեր են սպանվել, մինչ սպանված թուրքերի թիվը երկու անգամ ավել է»
Այսպիսով, այն չի կարող ցեղասպանություն անվանվել, քանզի այդ տերմինն ինքնին շրջանառության մեջ է դրվել միայն 1944 թ.: Կարո՞ղ է արդյոք դա պատճառ հանդիսանալ, որ այն ցեղասպանություն չկոչվի: Երրորդ փաստարկն այն փաստի ժխտումն է, որ ներկայիս Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության տարածքները պատկանում են հայերին: Ադրբեջանցիները պնդում են, որ նրանք ապրել են այնտեղ մինչև 19-րդ դարի առաջին կեսին Ռուսաստանի կայսրությանը անդամակցելը: 19-րդ դարում միայն ռուսական ցարերի իշխանությունը հայերին տեղափոխեց Լեռնային Ղարաբաղ: Հետևաբար, այն պետք է վերադարձվի Ադրբեջանին...
Իրենց հայրենիքում հայերի համար տեղ չկա: Չորրորդ փաստարկը հայ ժողովրդի գոյության ժխտումն է, թեև քաջ հայտնի է, որ հայերը ոչ միայն գոյություն ունեին մինչև մեր թվարկությունը, այլև արդեն պետություն ունեին: Ադրբեջանցիները պնդում են, որ հայերը թուրք ժողովուրդների, նույնիսկ գնչուների «արհեստական գոյացություն» են, որոնք շատ թշնամաբար են վերաբերվում իրենց բոլոր հարևանների, հատկապես՝ հրեաների նկատմամբ: Լիտվական-ադրբեջանական ասոցիացիան փորձեց ապացուցել այս մոտեցումը 2008թ Բաքվում լույս տեսած «Մահվան քայլերթ. հայերի կողմից իրականացված հանցագործությունները հրեաների դեմ» գրքով:
Այսպիսով, նրանք պնդում են, որ հայերը ազգ չեն, նրանք չունեն իրենց տարածքը, հետևաբար հայերի ոչնչացումը չի՞ կարող դատապարտելի լինել: Քարոզչության այն տեսակը չէ, որ զազրելի է, այլ այն ոգին, որը սերմանվում է ադրբեջանական հասարակությունում և հատկապես երիտասարդ սերնդի մեջ: Եվ հինգերորդը, օտար պետություններում ադրբեջանցի դիվանագետները, օգտագործելով տեղական լոբբիստների հնարավորությունները, փորձում են կանխարգելել Լեռնային Ղարաբաղի (Արցախի) հայերի հետ շփումներն ու օժանդակությունը: Լիտվայում Լեռնային Ղարաբաղի հետ խորհրդարանական բարեկամության խմբի անդամները հրապարակայնորեն մշտապես հարձակման են ենթարկվում: Նշված պրն. Վիսոցկասը միակը չէր, ով մեղադրեց խմբի անդամներին ռուսամետ դիրքորոշում ունենալու ու ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունք ցուցաբերելու մեջ: Ադրբեջանում այլ լիտվացի լոբբիստներ մեղադրեցին Հայաստանին Իրանի հետ լավ հարաբերություններ ունենալու համար: Այնուամենայնիվ, Իրանը հայերի դեմ ցեղասպանություն չի գործել իր տարածքում, ավելին՝ հայ համայնքը կրոնի ազատության և մշակութային ինքնարտահայտման հնարավորություն ունի այս երկրում»: